HUYỆN BÌNH KHÊ (Kỳ 1)

ĐƠN VỊ HÀNH CHÁNH CỦA NGƯỜI VIỆT ĐỊNH CƯ TRÊN CAO NGUYÊN AN KHÊ

Quãng cuối đời Thiệu Trị, các cố đạo người Tây đã có kế hoạch lên Tây nguyên truyền giáo. Năm 1850 tại họ đạo Gò Thị ở Bình Định, Linh mục Pierre Dourisboure (1825-1890) nhận nhiệm vụ lên Tây nguyên rao giảng Phúc âm cho người miền núi. Ông ở lại vùng đất này 35 năm, đến năm 1885 mới về miền xuôi. Tập hồi ký Les Sauvages Bahnar của ông, đã được chuyển Việt ngữ tên sách là Dân Làng Hồ - hàm nghĩa là người Bahnar ở KonTum, nơi ông thực thi sứ vụ truyền giáo ở đây.

Với hồi ký Les Sauvages Bahnar của Cố Ân (là Lm. Pierre Dourisboure), sách dẫy đầy những bước khảo sát phong tục, tập quán, cách sinh sống của các sắc tộc thiểu số ở Tây nguyên, nhưng qua đó phân định được dấu vết người Kinh vào thời Tự Đức lên Tây Sơn thượng lập làng.

I._ TÂY SƠN THƯỢNG ĐẠO

Đất Tây Sơn, vùng đất khởi nghiệp của nhà Tây Sơn xưa được phân làm 2 vùng: Tây Sơn thượng đạo và Tây Sơn hạ đạo. Chính Biên Liệt Truyện quyển 30 của Quốc sử quán triều Nguyễn có chép:

+ Nhạc trục vu Tây Sơn thượng đạo thiết lập đồn trại, thượng đạo tức Man trung, hạ đạo tức Kiên Thành ấp ( 岳逐于西山上道設立屯寨, 上道卽蠻中,下道卽堅城邑 )

Tạm hiểu: Nguyễn Nhạc tìm lên thượng đạo Tây Sơn thiết lập đồn trại. Thượng đạo tức vùng đất của người Man, hạ đạo tức ấp Kiên Thành.

Ấp Kiên Thành ngày nay là thôn Phú Lạc của xã Bình Thành, huyện Tây Sơn tỉnh Bình Định (tên mới: thôn Phú Lạc xã Bình An tỉnh Gia Lai). Còn Man trung nay là cao nguyên An Khê, mở rộng hơn có thể bao trùm luôn Gia Lai, KonTum vì đều là vùng đất của người miền Thượng. Người Kinh bấy giờ chưa lập làng định cư ở vùng đất này.

Năm 1771 ba anh em của Nguyễn Nhạc lên đây chỉ thiết lập đồn trại gầy dựng lực lượng, để năm 1773 xuống chiếm Phủ thành Quy Nhơn rồi kéo vào Nam đánh tan quân Xiêm, tiến ra Bắc đuổi Tôn Sĩ Nghị chạy rơi cả ấn tín không hay. Hai bộ địa bạ Bình Định vào triều Nguyễn năm 1815 và năm 1839 không cho thấy dấu tích các làng người Việt trên cao nguyên An Khê. Năm 1850 Linh mục Pierre Dourisboure lên đây xác định: vùng đất của người sắc tộc thiểu số lúc này còn hoàn toàn độc lập với “vương quốc An Nam”:

+ “Dọc suốt Vương Quốc An Nam, xuyên qua núi rừng người dân tộc cư ngụ, trải rộng đến tận phía Tây chừng hai, ba ngày đường, đều có các lái buôn người Kinh thường xuyên lui tới trao đổi hàng hoá với thổ dân. Thật ra, các dãy núi rừng này hoàn toàn độc lập với Vương quốc An Nam”. (tr 12 Dân Làng Hồ)

Ranh giới giữa vương quốc An Nam với sắc tộc thiểu số ở đây là tại địa danh nào! Pierre Dourisboure thuật trong Les Sauvages Bahnar về vùng đất phía Tây tỉnh Bình Định:

+ “Nằm cận biên giới phía Tây của tỉnh này, có làng An Sơn vốn là trung tâm buôn bán lớn giữa người Kinh và người dân tộc. Chính nơi đây, vào cuối thế kỷ trước, đã là cái nôi của cuộc nổi dậy của ba anh em nhà Tây Sơn chống vua Gia Long. Từ thời kỳ đáng nhớ này, An Sơn (xưa là Tây Sơn) luôn là mối e ngại cho triều đình nhà Nguyễn lúc bấy giờ. Vì vậy, nhiều điều luật nghiêm ngặt với những hình phạt khắt khe đã được đặt ra cho những người An Nam định cư trên đất của người dân tộc cũng như cho những người dân tộc nào vượt quá lãnh thổ An Sơn để vào đất An Nam. Thật vậy, những người An Nam buôn bán rất tấp nập trong các vùng dân tộc, họ thường xuyên đi lại từ bộ tộc này đến bộ tộc khác, nhưng không ai trong số họ nghĩ đến việc định cư ở đó. Về phần mình, các dân tộc thiểu số cũng xuống tận An Sơn để buôn bán mà chưa bao giờ dám vượt qua biên giới này”.(tr 14 Dân Làng Hồ)

Làng An Sơn mà Linh mục Pierre Dourisboure đề cập, Quốc sử quán triều Nguyễn xác nhận là địa điểm đặt đồn nguồn Phương Kiệu (của Bình Định), Đại Nam Thực Lục kỷ Minh Mạng chép:

Tháng 4 năm Kỷ Sửu 1829, Quan trấn Bình Định tâu rằng:

+ “Nguồn Phương Kiệu đặt ở ấp An Sơn. Năm trước trích phái 5 đội trấn binh theo viên thủ nguyên để phòng ngự người Man Lèo và trông giữ bọn tù bị đày. Nơi ấy rất độc, lính bị ốm nhiều”.(tr 608 Thực Lục tập II)

Nguồn Phương Kiệu ( 方嶠源 ), năm 1829 nơi đây chỉ có binh lính của quan chức trấn đóng giữ nguồn, và dùng làm chỗ giam giữ tù nhân. Nói rộng ra thì An Sơn là khu vực An Khê ngày nay, nếu xét Đại Nam Nhất Thống Chí bản khắc in năm 1909 triều Duy Tân, bộ địa chí đã xác định cụ thể hơn về ấp An Sơn:

+ “Tại Bình Khê huyện An Khê thôn nãi kinh lý nha cựu sở, chợ Đồn xứ cựu tại An Sơn ấp danh Cầu Bông nguyên, địa tối phong chướng. Minh Mạng thập niên di kim sở cải kim danh”.

(tr42 phần Nho Văn, Đại Nam Nhất Thống Chí bản Duy Tân)

Tạm hiểu: Ở thôn An Khê huyện Bình Khê là Nha kinh lý cũ, xứ chợ Đồn trước xưa tại ấp An Sơn tên là nguồn Cầu Bông, nơi có nhiều chướng khí sơn lam. Năm Minh Mạng thứ 10 (1829) dời qua chỗ ngày nay, cải tên mới (là Phương Kiệu)…

Gói gọn lại, ấp An Sơn là vùng chợ Đồn nay thuộc phường An Bình tỉnh Gia Lai, năm 1850 người thiểu số miền Thượng xuống đây trao đổi hàng hóa nhưng theo quan sát của các thừa sai người Tây thì họ chưa bao giờ dám vượt qua biên giới này, còn những người An Nam, họ thường xuyên đi lại từ bộ tộc này đến bộ tộc khác, nhưng không ai trong số họ nghĩ đến việc định cư ở đó. Chung quy chỉ vì An Sơn theo Pierre Dourisboure nhận xét xưa là đất Tây Sơn, địa danh này luôn là mối e ngại cho triều đình nhà Nguyễn lúc bấy giờ.

Có thể hiểu Tây Sơn ở đây là “Tây Sơn thượng” vùng đất khởi nghiệp của nhà Tây Sơn, vì hồi năm 1838 triều Minh Mạng, người Tây dương đã biết phía Tây huyện Tuy Viễn là Tây Sơn thượng. Trong quyển Tự Điển LaTin – An Nam của Lm. Jean Louis Taberd xuất bản tại Calcutta (Ấn Độ), có in bản An Nam Đại Quốc Họa Đồ, trong đó ghi rõ 3 chữ Tây Sơn Thượng viết theo mẫu tự La Tinh ở phía Tây của Tuy Viễn.

Đại Nam Nhất Thống Chí bản Duy Tân có nói thôn An Khê là Nha Kinh lý cũ, đây là một cơ cấu tổ chức như chính quyền mà trước kia triều Nguyễn sắp xếp, chỉnh đốn công việc trước khi thiết lập đơn vị hành chánh trên cao nguyên An Khê.

Copy từ Fb/ QuangTrung BinhKhe