HUYỆN BÌNH KHÊ (Kỳ 3)

ĐƠN VỊ HÀNH CHÁNH MỞ ĐƯỜNG CHO NGƯỜI VIỆT ĐỊNH CƯ TRÊN CAO NGUYÊN AN KHÊ

3) Huyện Bình Khê

Tháng 6 năm 1888, gã phiêu lưu người Pháp Charles Marie David de Mayréna lên KonTum lập vương quốc Sedang, đất nước của sắc tộc người Bahnar và Sedang. Chưa được quốc gia nào công nhận, nhưng Mayréna đã thuyết phục toàn quyền Đông Dương Étienne Antionne Guillaume Richaud mua lại. Bị từ chối, Mayréna lại sang Hồng Công gạ bán cho người Anh, việc không thành Mayréna lại sang Bỉ. Người Pháp quyết liệt chống lại sự hình thành vương quốc Sedang, đầu năm 1889 Mayréna bị cấm trở lại Tây nguyên, vương quốc Sedang giải tán.

Tháng 9 năm 1888 huyện Tuy Viễn lấy 18 thôn trong huyện sáp nhập với 28 thôn mới mộ khẩn của nha Kinh lý An Khê, lập nên huyện Bình Khê [平溪] do phủ An Nhơn thống hạt. Huyện phân làm 4 tổng Vĩnh Thạnh [ 永盛 ], Thuận Đức [ 順 德 ], An Khê [ 安溪 ] và Tân Phong [ 新豐 ], với tất cả là 46 thôn trang (tr 13 Đại Nam Nhất Thống Chí bản Duy Tân), Huyện lỵ đặt tại thôn Thượng Giang, tổng Vĩnh Thạnh, nay là thôn Thượng Giang 2 xã Tây Giang, huyện Tây Sơn (tên mới: xã Bình Khê tỉnh Gia Lai).

28 thôn mới mộ khẩn, ngoài 3 thôn 7 ấp liệt kê trong Đồng Khánh Dư Địa Chí thì chưa minh bạch hồi đó chúng ở vị trí nào, nhưng hẳn là chúng thuộc tổng An Khê và Tân Phong. Còn 18 thôn của huyện Tuy Viễn trích ra, gồm 10 thôn của tổng Phú Phong và 8 thôn của tổng Mỹ Thuận (tr 13 Đại Nam Nhất Thống Chí bản Duy Tân), có thể minh định, thống kê được:

+ 10 thôn của tổng Phú Phong trừ đi 3 thôn An Khê, An Khê Tây, Cửu An đã thuộc tổng An Khê và Tân Phong, còn 7 thôn đặt làm tổng Vĩnh Thạnh là các làng trong Đồng Khánh Dư Địa Chí: Vĩnh Thịnh, Định Chiêu (cải là Định Quang), Tiên Thuận, Thượng Giang, Hữu Giang, Tả Giang, và Trinh Tường.

+ 8 thôn của tổng Mỹ Thuận đặt làm tổng Thuận Đức [ 順德 ], trong bản đồ phân bổ sắc tộc ở Bình Định của người Pháp năm 1905 thấy chép tổng này là Thuận Truyền, người huyện Tây Sơn cũ từ lâu cũng gọi tổng này là Thuận Truyền [ 順傳 ] gồm các làng trong Đồng Khánh Dư Địa Chí: Thuận Ninh, Mỹ Thạch, Kiên An (cải là Thuận An), Kiên Nhứt (cải là Thuận Nhứt), Kiên Hạnh (cải là Thuận Hạnh), Kiên Truyền (cải là Thuận Truyền), Phú Ân, và Hưng Long.

Thực thi quyền bảo hộ theo hiệp ước Giáp Thân 1884, người Pháp tác động triều đình Huế phân bổ lại địa giới cũng như cơ cấu hành chánh vùng có người sắc tộc thiểu số. Năm 1899 Darlac được tự trị tách khỏi Lào, năm 1904 chính thức là tỉnh, nhưng sau cải là Đại lý hành chánh trực thuộc tỉnh KonTum. KonTum bấy giờ được thành lập ngày 09.02.1913 hợp nhất từ 3 Đại lý hành chánh: Darlac (mới lập), Đại lý KonTum của Bình Định, cùng Đại lý CheoReo của Phú Yên.

Ngày 28.3.1917 có Nghị định cắt tổng Tân Phong và An Khê của huyện Bình Khê tỉnh Bình Định để lập Đại lý hành chánh An Khê cho sáp nhập vào tỉnh KonTum. (tr 340 Việt Nam Những Sự Kiện Lịch Sử 1858-1918). Có nghĩa là địa giới huyện Bình Khê lui xuống đồng bằng, nhưng sứ mệnh thiết lập cơ cấu hành chánh đặt chính quyền ở cao nguyên An Khê, huyện Bình Khê đã làm tròn chức năng của nó.

Việc tạo lập một cộng đồng dân cư hình thành nên thôn ấp không thể trong một sớm một chiều. Cao nguyên An Khê vốn là đất của các sắc tộc người miền Thượng, cuối thế kỷ 18 là đất tụ nghĩa của phong trào Tây Sơn chống lại sự hà khắc của chúa Đàng Trong. Khi Gia Long lên ngôi tiếp quản vùng đất này nhưng chỉ đặt binh lính trấn giữ đầu nguồn, tháng 12 năm 1817 Gia Long lấy một hàng tướng Tây Sơn làm quan Thủ nguyên trấn giữ nguồn:

+ “Lấy khâm sai Chưởng cơ vệ úy Vệ Thiện võ Hữu quân là Nguyễn Văn Tứ lãnh Quản thủ nguồn Cầu Bông (thuộc tỉnh Bình Định). Tứ là người ấp Tây Sơn (sau đổi là An Tây) trấn Bình Định. Năm Gia Long thứ 8 [1809] nhân già nghỉ việc. Vua nghĩ là người có công, muốn cho ăn lộc trọn đời, nhân ở gần chỗ nên cho lãnh chức ấy” (tr 1021 Thực Lục tập I).

Sang triều Minh Mạng ông vua có óc cải cách hành chánh vỡ ruộng lập ấp lập làng, tháng 3 năm 1828 Minh Mạng từng cho người giàu có ở địa phương trông coi việc mộ dân nghèo các hạt để khai khẩn: mộ được 50 người lập làm một làng thì cho làm Lý trưởng, mộ được 30 người lập làm một ấp thì cho làm Ấp trưởng. Triều đình cấp tiền công xây dựng nhà cửa, mua trâu bò, nông cụ, gạo mắm dùng trong 6 tháng (tr 556 Thực Lục tập II). Nhưng bộ Địa bạ 1839, kể cả bộ Địa bạ năm 1815 của Bình Định không thấy làng mới lập nào ở cao nguyên An Khê. Ấp An Sơn nơi đặt nguồn Phương Kiệu năm 1829 bất quá chỉ là ấp khoảng chừng 30 người, là thân nhân của binh lính theo lên khẩn đất làm ăn, còn bấy giờ việc định cư lập làng là một chuyện khác. Theo Nghiên Cứu Địa Bạ Triều Nguyễn Tỉnh Bình Định của Nguyễn Đình Đầu, Địa Bạ lập năm Tự Đức thứ 26 (1873) cho tổng Phú Phong của huyện Tuy Viễn, có nghĩa ruộng đất ở An Khê được đo đạc lập sổ bộ sau khi hình thành Nha Doanh điền. Qua đó thôn An Khê điền thổ được 52,9 mẫu, trong đó 20,1 mẫu tư điền, 10 mẫu tư thổ, còn lại là công điền (tr 895 Nghiên Cứu Địa Bạ Tỉnh Bình Định tập II).

Điều quan trọng là đất cao nguyên An Khê lúc này các sách sử đều ghi nhận là “lam chướng rất độc”. Ngay vào năm 1898 lúc mà đã lập huyện Bình Khê ở cao nguyên, công ty Delignon & Paris lập đồn điền ở tổng Tân Phong nay là vùng Đồng Chè xã Cư An huyện DakPơ (tên mới: phường An Bình), việc tìm kiếm nhân công cho đồn điền không phải dễ, tuyển người tại chỗ vì họ mới định cư lập thôn lập huyện, đi làm thì xã tổng thiếu nhân lực, tuyển từ đồng bằng lên ai cũng sợ “rừng thiêng nước độc” sẽ bị chết bởi bệnh sốt rét (website báo Gia Lai Online ngày 19.02.2022).

Trong các tiêu chí của việc khẩn đất lập làng, kế hoạch phòng chống bệnh tật không thể thiếu vắng. Ngày xưa làng mạc phải “liền nhau” để dễ đối phó với bệnh tật cũng như chung tay chống cự trộm cướp, thú hoang… Từ năm Mậu Tý 1648 Thế tử Nguyễn Phúc Tần bắt được 3 vạn tù binh Trịnh ở Quảng Bình, chúa Nguyễn Phúc Lan cho rải khắp Xứ Quảng Nam, cứ 50 người làm một Ấp, cấp lương cho ăn nửa năm để khẩn ruộng. Nhờ đó mà bấy giờ từ miền “Thăng Điện (là Thăng Bình và Điện Bàn của Quảng Nam) đến Phú Yên, làng mạc liền nhau” (tr 64 Thực Lục tập I).

Năm 1888 huyện Bình Khê thành lập, đất An Khê liền lạc với các làng đồng bằng phía dưới, có quan lại cai trị nên cư dân được yên ổn làm ăn. Huyện Bình Khê xem như là đơn vị hành chánh mở đường cho người Việt định cư trên cao nguyên An Khê.

--------------------

Huyện đường Bình Khê năm 1896 (ảnh của Jean-Marc Bel) - Đúng ra là phía trước cổng, phía sau cột cờ mới là huyện đường.

Nguồn: Hội Yêu Thích Tháp & Văn Hóa Cham - copy từ fb/ QuangTrung - BinhKhe